სომხეთი

სოციალური მეწარმეობა სომხეთში

სოციალური მეწარმეობა არის ფართოდ კვლევითი კონცეფცია მთელ მსოფლიოში და ის ყურადღების ცენტრშია სოციალური მეცნიერებების კვლევების, ქცევითი მეცნიერებისა და მეწარმეობის კვლევის ფოკუსში. იგი მიზნად ისახავს სოციალური პრობლემების მოგვარებას სამეწარმეო პრაქტიკის საშუალებით.

კონცეფცია ვითარდება მთელს მსოფლიოში, ისეთი პრობლემების მოგვარების მიმართულებით, როგორიცაა შიმშილი, სიღარიბე, ჯანმრთელობა, განათლება, მდგრადი ენერგია და სხვა საკითხები. სოციალური მეწარმეობა მიზნად ისახავს არა მფლობელებისთვის მოგების გამომუშავებას, არამედ, პირველ ყოვლისა, სოციალური მისიის მიღწევას. სამეწარმეო საქმიანობით მიღებული შემოსავალი უფრო მეტად განიხილება, როგორც საწარმოს შენარჩუნების საშუალება, რომელიც გააგრძელებს სოციალური მისიის შესრულებას.

ეს კონცეფცია ცოტა ხნის წინ გაჩნდა სომხეთში, 2005 წელს, როდესაც პირველი საწარმოები ოფიციალურად დაფუძნდა. მას შემდეგ, მრავალი კომპანია გამოჩნდა, რომლებიც ასრულებენ სოციალურ მისიას მეწარმეობის საშუალებით. მიუხედავად იმისა, რომ სოციალური მეწარმეობა ძალზე აქტუალურია დღევანდელი სომხეთისთვის, იგი საკმაოდ კარგად არ არის გააზრებული ქვეყნის ფართო საზოგადოების მიერ. საერთაშორისო საქველმოქმედო ორგანიზაციაში პირადი მუშაობის გამოცდილების განმავლობაში, მე ხშირად ვყოფილვარ სოფლად და ნაკლებად განვითარებულ თემებში და ვაცნობიერებ იმ პრობლემებს, რომელთა წინაშეც დგანან ადამიანები. პროექტები, რომელშიც მე ვიყავი ჩართული, მიზნად ისახავდა ადგილობრივი ხალხის მეწარმეობის ხელშეწყობას, აქტივების უზრუნველყოფას ბიზნესის ცოდნის და სამეცნიერო საქმიანობის საშუალებით.
ამასთან, წლების განმავლობაში საზოგადოების განვითარება და ტრანსფორმაცია არ იყო ისეთი სასურველი, როგორსაც ვისურვებდით რომ ყოფილიყო. ასეთი საქველმოქმედო შემოწირულობებით, თემებისთვის მდგრადობა და გრძელვადიანი ცვლილებები იყო ჩემი და ჩემი კოლეგების მთავარი საზრუნავი. ვფიქრობდი, რომ ჯაჭვის ერთადერთი დაკარგული ნაწილი არის სამეწარმეო მიდგომა იმ პრობლემების აღმოსაფხვრელად, რომელსაც თემები უპირისპირდებიან, ეს უზრუნველყოფს თემების განვითარებაში ჩადებული ინვესტიციებისა და საშუალებების მდგრადობასა და სიცოცხლისუნარიანობას. ასევე აშკარაა, რომ მუდმივი ზრდისა და განვითარებისთვის საზოგადოებები უნდა დაეყრდნონ საკუთარ თავს და არა საქველმოქმედო ორგანიზაციებს.

სოფლის თემისა და რეგიონალური განვითარების საკითხები ყოველთვის იყო ჩემი ინტერესების სფერო, მათ შორის AUA– ში სწავლის პერიოდში. მე მქონდა ბედნიერება გავცნობოდი მერი ბაღოსიანს, პროფესორი, და  უნივერსიტეტის ლექტორი, რომელმაც შემომთავაზა ერთობლივი კვლევების წამოწყება სოციალურ მეწარმეობასთან დაკავშირებით, როგორც სომხეთში ერთერთ ნაკლებად გამოკვლეულ თემაზე. პროფესორ ბოგოსიანმა უკვე დაიწყო სომხეთში საწარმოების ინოვაციურობისა და 10 წარმატებული საწარმოს კრეატიულობის ანალიზი, ხოლო სოციალური მეწარმეობის სტატუსი მისი განუყოფელი ნაწილია. მე კი ვეძებდი კონცეფციას, როგორც სოფლის განვითარების საშუალებას.
ჩემი კვლევის პროცესში, დავრწმუნდი, რომ სოციალური მეწარმეობის განვითარებას შეუძლია ხელი შეუწყოს სომხეთის რეგიონულ განვითარებას მდგრადი და გრძელვადიანი ფორმით. პროფ. ბოგოზიანთან ერთად,  ჩვენ ვერ აღმოვაჩინეთ აკადემიური ნაშრომი, რომელიც განიხილავს სოციალური მეწარმეობის სტატუსს ქვეყანაში. სწორედ ამიტომ, ჩვენი ძალისხმევა, პირველ რიგში, ფოკუსირებული იყო თემის სრულფასოვან ანალიზსა და მომავალი კვლევის მყარი საფუძვლის მიღწევაზე.

ეს კვლევა მიზნად ისახავდა სომხეთში სოციალური მეწარმეობის სტატუსის გააზრებას, ოპერაციის მოდელებს, არსებულ რეალობას და პერსპექტივებს, ასევე აღწერდა გარემოს, რომელშიც ვითარდება კონცეფცია. ჩვენი მიზნის მისაღწევად, რამდენიმე ძირითადი კონცეფცია და თვისება გამოიკვეთა აკადემიურ ლიტერატურაში. ძირითადი მეთოდი პირველადი და მეორადი მონაცემების შედარებაა, რომელიც ჩატარდა სომხეთში ამჟამად მოქმედი სოციალური საწარმოების მიერ შეგროვებულ მონაცემებზე დაყრდნობით.
კვლევაში დაკვირვების ობიექტს წარმოადგენდნენ სოციალური მეწარმეები, ის ადამიანები, რომლებიც ახორციელებენ სოციალურ მეწარმეობას და მათ მიერ შექმნილი იურიდიული ერთეულები – სოციალური საწარმოები. კვლევაში ასევე განხილულია დარგის ძირითადი აქტორების ურთიერთკავშირი, როგორიცაა საერთაშორისო განვითარების ორგანიზაციები და დონორები, როგორც სოციალური საწარმოების დამფინანსებლები, თემებში არსებული სოციალური მეწარმეები და ბენეფიციარები, რომლებიც მიზნად ისახავენ ამ საწარმოთა სოციალური მისიის განხორციელებას.
ჩემი სადისერტაციო ნაშრომის მიზანია სოციალური მეწარმეობის ღრმა და კონტექსტური გაანალიზება, რომელიც განკუთვნილი იქნება როგორც აკადემიკოსებისთვის, დარგის სპეციალისტებისთვის, ასევე  ფართო საზოგადოებისთვის.

სოციალური მეწარმეობის განვითარების გარემო პირობები სომხეთში
სომხეთის მესამე რესპუბლიკის არსებობის განმავლობაში საერთაშორისო დონორებმა მნიშვნელოვანი როლი ითამაშეს სომხეთში სამოქალაქო საზოგადოების, დემოკრატიის, მშვიდობის მშენებლობისა და კანონის უზენაესობის განვითარებაში. დარგის მრავალი ექსპერტი გამოყოფს საერთაშორისო განვითარების სააგენტოების, კეთილგანწყობილი ორგანიზაციებისა და არაკომერციული ორგანიზაციების მნიშვნელოვან როლს სამოქალაქო საზოგადოების ზრდაში ფინანსური, ტექნიკური, განათლებისა და განვითარების მხარდაჭერით.

დარგის ექსპერტის (თადეევოსიანი, 2017) ერთერთ მოხსენებაში, სომხეთში არამომგებიანი სექტორი აღწერილია განვითარების 3 ფაზით, 1991 წლიდან:
1991-1998 წლებში განვითარდა როგორც  ჰუმანიტარული დახმარება,
2000-2007 წლებში სამოქალაქო საზოგადოების განვითარებისა და დემოკრატიის პერიოდებში,
2008 – 2016 წლებში არასამთავრობო ორგანიზაციები და ფონდები, რომლებიც უზრუნველყოფდნენ განვითარების მომსახურებას ადგილობრივ თემებში.

ადგილობრივი თემების სოციალური პრობლემების გადასაჭრელად  სომხეთში მოქმედი დონორი ორგანიზაციების  თეორიული და ფინანსური დახმარებით, შეიძლება დავასკვნათ, რომ წარმოიქმნა არაკომერციული ორგანიზაციის საქმიანობის ახალი ფორმები და ამოცანები.

მეორეს მხრივ, კი სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციები დიდწილად ეყრდნობოდნენ საერთაშორისო დონორი ორგანიზაციების ფინანსურ მხარდაჭერას და უფრო და უფრო მეტს ფიქრობდნენ მდგრადობასა და თვითდაფინანსებაზე. სომხეთის არაკომერციული სექტორების ეს შიდა განვითარება იწვევს ფიქრს იმაზე, რომ შევქმნათ ფინანსურად მდგრადი მოდელები არასამთავრობო ორგანიზაციებისთვის, რომლებიც მოღვაწეობენ ლოკალურად ან მთელს სომხეთში, რათა გააგრძელონ თავიანთი მისია და წვლილი შეიტანონ სოციალური პრობლემების მოგვარებაში.

საერთაშორისო არაკომერციული ორგანიზაციები, სამთავრობო სააგენტოები და დონორები მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ სომხეთში სოციალური მეწარმეობის განვითარებაში. საერთაშორისო დონორი ორგანიზაციების მნიშვნელოვანი როლი გამოიხატება სოციალური მეწარმეობის კონცეფციის შემუშავებაში, სოციალური საწარმოების დაფინანსებასა და პოპულარიზაციაში და თვლიან რომ ისინი განაგრძობენ დარგის გაუმჯობესებას.

მიმდინარე კვლევის ფარგლებში 1991-2005 წლებში, რთული იყო სომხეთში მოქმედი სოციალური საწარმოების  დადგენა, რადგან კონცეფცია მაშინ გავრცელებული არ იყო, მაგრამ მრავალი კომპანია და ორგანიზაცია მონაწილეობდა სოციალურ მეწარმეობაში თვითდაფინანსების მიზნით და სასოფლო სამეურნეო ჩარჩოებში. მეორადი მონაცემების მიმოხილვის საფუძველზე, შეგვიძლია გავიხსენოთ, რომ KASA, World Vision Armenia, USAID და მრავალი სხვა დონორი ორგანიზაცია მრავალი წლის განმავლობაში იმყოფებოდა  ადგილობრივ თემებში და მუდმივად უჭერდა მხარს სოფლის განვითარებას. განსაკუთრებით, ისინი მონაწილეობდნენ მცირე და საშუალო ბიზნესის მხარდაჭერაში, მაგრამ სოციალური მეწარმეობის საკითხი არ ფიგურირებდა.

დონორი ორგანიზაციის მოხსენებების, მეორადი ანალიზებისა და ექსპერტებთან ინტერვიუს საფუძველზე, პირველი სოციალური მეწარმეობის განვითარების ინიციატივა სომხეთში 2005 წელს დაბრუნდა, რომელიც მიზნად ისახავდა ფინანსური მდგრადობის მხარდაჭერას და სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციების დონორებზე დამოკიდებულების დონის შემცირებას. პროექტის დონორი იყო ჩეხეთის საგარეო საქმეთა სამინისტრო, ხოლო პროექტი განახორციელა ევრაზიის თანამშრომლობის ფონდმა.

პროექტის მონაწილეებმა გაიარეს ფართო ექვსთვიანი ტრენინგები და მიიღეს ფინანსური დახმარება სოციალური საწარმოების შექმნისთვის. ამ დროს დაარსებული ყველა სოციალური საწარმო დღემდე წარმატებულია, თუმცა ზოგიერთ მათგანი სოციალური საწარმოდან ბიზნესად გარდაიქმნა. მას შემდეგ, სოციალური მეწარმეობის დაფინანსება სხვა ორგანზიაციების მიერ ხორციელდება ტრენინგების, სამეცნიერო დაფინანსების ან გრანტების მიწოდების საშუალებით.

მას შემდეგ, დონორმა ორგანიზაციებმა და სამოქალაქო საზოგადოების წევრებმა თავად დაიწყეს უფრო მეტი ფიქრი არაკომერციული ორგანიზაციების მდგრადობაზე და სოციალური საწარმოები წამოაჩინეს, როგორც ამის კარგი მოდელი. მეორე მნიშვნელოვანი დონორის მიერ წამოწყებული პროექტი, რომლის მიზანი გახლდათ სომხეთში სოციალური საწარმოების დამკვიდრება,  საარსებო პირობების გაუმჯობესება დასაქმების გზით,დაფინანსებული იყო  (LIFE) USAID– ისა და Save the Children Armenia– ის მიერ, რომელიც მიზნად ისახავდა შშმ პირთა თანაბარი დასაქმების შესაძლებლობებისა და დასაქმების ხელშეწყობას. მიდგომა გულისხმობდა ინკლუზიური სოციალური საწარმოების ჩამოყალიბებას და მათ ჩართვას ბიზნესში, არასამთავრობო ორგანიზაციებსა და ადგილობრივი თემების ადმინისტრაციულ სტრუქტურებში. პროექტი ითვალისწინებდა პროფესიულ განათლებას, ტრენინგებს, გრანტებს და ფართო საზოგადოების ინფორმირებულობას სომხეთში ამ ტიპის სოციალური საწარმოების ტიპეების შექმნის ხელშესაწყობად. ბრიტანეთის საბჭომ სომხეთში, ევროკავშირის ფინანსური მხარდაჭერით, 2014-2015 წლებში კიდევ ერთი პროექტი განახორციელა, რათა აემაღლებინათ ცნობიერება და შეემუშავებინათ სოციალური საწარმოების კონცეფციები სომხეთში.

საზოგადოების განვითარება სოციალური მეწარმეობის საშუალებით არის ევროკავშირისა და ავსტრიის განვითარების თანამშრომლობის მიერ დაფინანსებული პროექტი, რომელიც მიზნად ისახავს სოციალური საწარმოების დამკვიდრებას და დაფინანსებას მონაწილეებისთვის 8 რეგიონში. შედეგად, პროექტის ფარგლებში შეიქმნა 10 სოციალური საწარმო. ტრენინგის მონაწილე – მეწარმეები, რომლებიც გამოიკითხნენ ამ კვლევის ფარგლებში, განმარტავენ სოციალური საწარმოეს კონცეფციის მაღალ მნიშვნელობას და ღრმა შესწავლის აუცილებლობას, რომელიც გაიარეს 1 წლიანი ინტენსიური ტრენინგების დროს.
ამრიგად, უნდა დავასკვნათ, რომ სოციალური მეწარმეობის ყველა აუცილებელი მახასიათებელი ხელმისაწვდომია საჩვენებელ ნიმუშში. ჩვენს დასკვნებში ასევე ნახსენებია მაღალია სოციალურ-ეკონომიკური გავლენის როლი ადგილობრივ თემებზე, სადაც მოქმედებენ სოციალური საწარმოები. სოციალური მეწარმეობა- ეს არის ახლად განვითარებული სექტორი სომხეთის ეკონომიკაში და მას შეუძლია მიაღწიოს თავის სოციალურ მისიას.

მასალა წარმოდგენილია ამ წყაროდან